معمولا شش هفته پس از زایمان دوره ای است که طی آن تغییرات ناشی از بارداری در اعضای مختلف بدن به تدریج به حالت قبل از بارداری بر می گردد. ممکن است این برگشت پذیری تا ماه ها به طول انجامد. تغییرات اعضای مختلف بدن و مراقبت های مورد نیاز آن به شرح زیر است.
رحم
بلافاصله پس از زایمان رحم شروع به کوچک شدن می کند. به طوری که در عرض دو هفته به داخل حفره لگن بر می گردد. اندازه رحم پس از چهار تا شش هفته تقریبا برابر اندازه زمان قبل از بارداری است. گاهی درد و انقباض هایی در رحم مانند زمان قاعدگی وجود دارد که اصطلاحا به آن پس درد می گویند. این درد ها در زمان شیردهی بیشتر می شود. با گرم نگه داشتن، شل کردن عضلات، تنفس عمیق و مصرف مسکن می توان درد ناشی از انقباض را کاهش داد.معمولا در روز سوم از شدت درد ها کاسته می شود. در کسانی که اپی زیاتومی شده انداستفاده از کیسه یخ بر روی محل بخیه ها در چند ساعت اول پس از زایمان، حمام آب گرم در بیست و چهار ساعت اول پس از زایمان، قرار گرفتن به پهلو، استفاده از بالش هنگام نشستن و انجام تمرین های مناسب به کاهش درد و بهبود سریع کمک می کند.
ترشحات رحم
در چند روز اول بعد از زایمان، ترشحات رحم زیاد و خونی است. بعد از سه یا چهار روز ترشحات خونی کمتر و پس از ده روز کم رنگ تر می شود. تداوم خون ریزی بیش از حد قاعدگی پس از هفته اول نیاز به بررسی دارد. معمولا خروج ترشحات چهار تا شش هفته طول می کشد. رعایت بهداشت فردی در این دوره بسیار مهم است. لازم است ناحیه تناسلی از جلو به عقب شسته شده و همیشه خشک شود. تا زمان کاهش ترشحات، نوار بهداشتی مرتب عوض شود. استحمام روزانه و ترجیحا ایستاده مفید است.
برگشت قاعدگی
معمولا شروع مجدد تخمک گذاری با شروع قاعدگی مشخص می شود. گاهی اوقات ممکن است مادر تا یک سال بعد از زایمان قاعده نشود. اما بایستس بداند امکان تخمک گذاری و بارداری وجود دارد.اگر وی به طور مرتب به فرزند خود شیر بدهد معمولا شش هفته و اگر شیر ندهد، سه هفته پس زایمان، احتمال بارداری مجدد وجود دارد.
عملکرد مثانه
لازم است به طور مرتب مثانه تخلیه شود.گاهی ممکن است به علت اپی زیاتومی احساس درد هنگام تخلیه ادرار به وجود آید که به تدریج بهبود می یابد. تداوم هر نوع مشکل در ادرار کردن مانند سوزش و یا درد نیاز به بررسی دارد.
عملکرد روده ها
عدم دفع مدفوع تا دو روز اول پس از زایمان به علت تخلیه احتمالی و کاهش فعالیت روده ها حین زایمان، طبیعی است. اصلاح رژیم غذایی، تحرک زود هنگام، و تمرین های کششی، از یبوست و در نتیجه تمرین های کششی، از یبوست و در نتیجه بروز بواسیر جلوگیری می کند. توصیه می شود در صورت نبود احساس دفع از زور زدن اجتناب شود.
دیواره شکم
عضلات دیواره شکم پس از زایمان، نرم و شل باقی می ماند و چند هفته طول می کشد تا توانایی کشش عضلات به حالت اولیه باز گردد. با انجام تمرینات کششی می توان به جمع شدن سریع تر و بهتر عضلات شکم کمک کرد. استفاده از شکم بند برای جمع شدن عضلات و کوچک شدن شکم موثر نیست.
پستان
مراقبت از پستان ها نقش ارزنده ای در تداوم شیردهی دارد. اگر مادر به فرزند خود شیر می دهد بایستی پستان ها را تمیز نگه دارد. از مصرف صابون، مواد ضد عفونی کننده و یا شست و شوی مکرر پستان ها خودداری نمایید.
مشکلاتی که به طور معمول ممکن است در شیردهی اتفاق افتد شامل:
احتقان پستان
در روز سوم تا پنجم پس از زایمان، به دلیل افزایش حجم شیر، پستان ها دچار احتقان می شود. در این حالت پستان ها حساس، متورم، گرم و سفت می شود. برخی از مادران ممکن است درجاتی از تب و سردرد داشته باشند. تخلیه مکرر و ماساژ ملایم پستان ها، استفاده از داروهای ضد درد ، گذاشتن کیسه آب گرم قبل از شیر دهی و گذاشتن کیسه یخ پس از شیردهی و یا قرار دادن برگ کلم پیچ شسته بر روی پستان ها می تواند در کاهش درد و التهاب موثر باشد.برای پیش گیری از احتقان پستان بهتر است بنا به تقاضای نوزاد و حتی شب ها از هر دو پستان به نوزاد خود شیر دهد.
ترک نوک پستان
احساس ناراحتی خفیف نوک پستان در اوایل شیردهی طبیعی است. ولی ترک خوردن، زخم شدن، و سوزش شدید نوک پستان اغلب به دلیل شیوه نادرست در آغوش گرفتن نوزاد و گرفتن نوک پستان است. اصلاح نحوه شیردهی ، گذاشتن کیسه یخ 2 تا 3 دقیقه قبل از مکیدن نوزاد، پاک کردن نوک پستان از بزاق نوزاد با پارچه تمیز نخی، مالیدن یک قطره از شیر بر روی نوک پستان و خشک شدن آن در هوای آزاد، می تواند برای کاهش درد ناشی از ترک خوردن موثر باشد.
کاهش وزن
بلافاصله پس از زایمان در اثر تخلیه رحم و خروج جنین و جفت،وزن بدن مادر حدود 5 تا 6 کیلوگرم کاهش می یابد. که معمولا 6 ماه بعد از زایمان مادر به حدود وزن قبل از بارداری خود بر می گردد. اگر مادر به نوزادش شیر بدهد، امکان برگشت به وزن قبلی بیشتر است. فعالیت بدنی و نحوه تغذیه در میزان کاهش وزن بدن پس از زایمان و مدت زمان لازم برای کاهش وزن موثر است.
اندوه پس از زایمان
در چند روز اول پس از زایمان ، ممکن است مادر بر اثر فشار های روانی ناشی از ترس و هیجان بارداری و زایمان ، ورود نوزاد و تغییرات ایجاد شده در خانواده، خستگی ناشی از کم خوابی اواخر بارداری و نگرانی در مورد مراقبت از نوزاد، در ساعاتی از روز اندوهگین شود. تغییرات خلق و خو و رفتار، طیف وسیعی دارد که شامل گریه کردن خود به خود، بی علاقگی نسبت به هر فعالیت، بی خوابی یا پر خوابی، تغییرات وزن، خستگی و کاهش انرژی است.این حالات معمولا طی هفته اول پس از زایمان مشاهده می شود و تا روز دهم بهبود می یابد. همسر و اطرافیان در بهبود این وضعیت نقش موثری دارند. آنان باید بدانند که تغییرات روحی در مادر طبیعی و گذراست و لازم است در این مدت به مادر توجه و محبت بیشتری شود. در صورت طولانی شدن ای علایم و یا بروز علایمی مانند تمایل به خود کشی و آزار نوزاد باید با پزشک روان شناس مشاوره کرد.
فعالیت و استراحت
به دلیل طولانی بودن زمان زایمان، تاثیر داروهای بی هوشی، شیردهی و بی خوابی و نگهداری از نوزاد، خستگی پس از زایمان بسیار شایع است.اطرافیان مادر باید شرایطی را ایجاد کنند که وی بتواند در روزهای اول ، استراحت و خواب بیشتری داشته باشد. فراهم کردن محیط آرام و راحت و نیز کم کردن دید و بازدید ها در این روزها ضروری است. مادر می تواند به تدریج فعالیت های معمول روزانه خود را افزایش دهد.
تغذیه
تغذیه خوب و داشتن ذخایر کافی از دوران بارداری هم تامین کننده سلامت مادر و هم موثر در شیردهی است. تولید شیر نیاز به انرژی دارد و مادری که شیر می دهد باید انرژی بیشتری از طریق مصرف مواد غذایی مناسب دریافت کند. در دوران شیردهی غذا یا نوشیدنی خاصی توصیه نمی شود. میزان مصرف مواد غذایی در این دوران کمی بیشتر از زمان بارداری است و لازم است رژیم غذایی شامل تمام گروه های غدایی باشد.